Tình hình tội phạm sử dụng vũ khí có tính sát thương cao, đặc biệt là các loại vũ khí thô sơ như dao nhọn, dao găm, mã tấu, kiếm, giáo, thương... để thực hiện hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe con người ngày càng diễn biến phức tạp. Trong bối cảnh đó, việc định danh và xử lý hành vi sử dụng các loại công cụ này đặt ra nhiều thách thức pháp lý cho các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là trong việc áp dụng đồng thời các quy phạm hình sự tại Điều 304 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và các điều luật về các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe con người.

Xuất phát từ thực tiễn vướng mắc trong quá trình giải quyết một số vụ án tại địa phương, cụ thể là tại VKSND tỉnh Quảng Ninh, Vụ 14 - Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đã ban hành văn bản hướng dẫn nghiệp vụ, theo đó khẳng định quan điểm: trong trường hợp người phạm tội sử dụng các loại vũ khí thô sơ có tính sát thương cao thuộc danh mục do Bộ Công an ban hành và sử dụng vào mục đích trái pháp luật nhằm xâm phạm tính mạng, sức khỏe người khác, thì có căn cứ để truy cứu trách nhiệm hình sự về cả hai tội: “Sử dụng trái phép vũ khí quân dụng” và “Tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe con người” tương ứng.

Căn cứ pháp lý được VKSND Tối cao viện dẫn bao gồm: khoản 2, 4 và 6 Điều 21 Luật Quản lý, sử dụng vũ khí, vật liệu nổ và công cụ hỗ trợ năm 2024; khoản 3 Điều 62 Nghị quyết 03/2022/NQ-HĐTP ngày 09/9/2022 của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao; và Thông tư số 75/2024/TT-BCA ngày 15/11/2024 của Bộ Công an. Theo các quy định này, nhiều loại vũ khí thô sơ – bao gồm đao, kiếm, mã tấu, dao nhọn – nếu có tính sát thương cao và được sử dụng với mục đích xâm phạm tính mạng, sức khỏe trái pháp luật, thì thuộc trường hợp bị điều chỉnh bởi chế tài hình sự theo Điều 304 Bộ luật Hình sự.

Theo quy định tại khoản 2 Điều 304 Bộ luật Hình sự, người nào chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng trái phép vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự có thể bị phạt tù từ 01 đến 07 năm. Đối với các loại vũ khí thô sơ như dao nhọn, mã tấu – nếu thỏa mãn điều kiện về tính sát thương cao và mục đích sử dụng trái pháp luật như đã nêu – thì hành vi sử dụng chúng để thực hiện hành vi phạm tội (ví dụ: giết người, cố ý gây thương tích...) có thể bị truy cứu đồng thời cả hai tội danh: một về hành vi sử dụng vũ khí trái phép, hai là hành vi xâm phạm khách thể được pháp luật bảo vệ là tính mạng, sức khỏe của con người.

Việc hướng dẫn như trên có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, bởi nó thể hiện sự thay đổi trong nhận thức pháp lý và quan điểm xử lý tội phạm theo hướng tăng cường tính răn đe và xử lý toàn diện các hành vi nguy hiểm cho xã hội. Nếu trước đây, hành vi sử dụng dao nhọn, mã tấu khi gây án thường chỉ được xem là phương tiện thực hiện hành vi phạm tội chính – do đó không bị xử lý hình sự độc lập – thì với quy định mới, hành vi này được xem là hành vi xâm hại kép, vừa trực tiếp gây nguy hiểm đến xã hội, vừa thể hiện sự chuẩn bị phạm tội có tính chất chủ động, nguy hiểm cao.

Tuy nhiên, việc áp dụng đồng thời hai tội danh trong một hành vi phạm tội thống nhất cũng đặt ra yêu cầu cao đối với cơ quan điều tra và truy tố trong việc chứng minh yếu tố chủ thể, khách thể, mặt khách quan và mặt chủ quan của từng tội. Cần phân biệt rõ ràng giữa các trường hợp sử dụng hung khí một cách bộc phát trong hoàn cảnh xô xát thông thường (thiếu yếu tố chuẩn bị và chủ đích sử dụng vũ khí từ trước) với các trường hợp mang theo vũ khí có tính sát thương cao nhằm thực hiện hành vi phạm tội từ trước – bởi chỉ trong trường hợp sau mới đủ căn cứ xử lý đồng thời về cả hai tội danh như đã nêu.

Mặt khác, việc xác định một loại công cụ có phải là “dao có tính sát thương cao” hay “vũ khí thô sơ thuộc danh mục” cũng cần được chứng minh bằng tài liệu cụ thể do Bộ Công an ban hành. Tránh tình trạng lạm dụng khái niệm này dẫn đến việc hình sự hóa quá mức, xâm phạm đến nguyên tắc suy đoán vô tội và bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự.

Một vấn đề khác cần lưu ý là việc áp dụng chế tài đối với hành vi sử dụng trái phép vũ khí không nên làm lu mờ vai trò chính của hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe. Trong quá trình truy tố và xét xử, cần xem xét tổng thể tính chất, mức độ nguy hiểm của từng hành vi, hoàn cảnh phạm tội và hậu quả đã xảy ra để áp dụng hình phạt phù hợp, tương xứng, đảm bảo sự công bằng và nguyên tắc nhân đạo trong pháp luật hình sự Việt Nam.

Từ những phân tích trên, có thể khẳng định rằng, quan điểm hướng dẫn của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao là hoàn toàn có cơ sở pháp lý và phù hợp với yêu cầu tăng cường hiệu lực, hiệu quả trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm sử dụng vũ khí. Tuy nhiên, để bảo đảm áp dụng pháp luật được thống nhất, cần có hướng dẫn cụ thể hơn về điều kiện cấu thành tội “Sử dụng trái phép vũ khí quân dụng” trong mối liên hệ với các hành vi phạm tội khác; đồng thời rà soát, cập nhật đầy đủ, kịp thời danh mục các loại vũ khí, công cụ hỗ trợ thuộc diện bị cấm hoặc quản lý đặc biệt để tránh xung đột trong thực tiễn tố tụng.

Việc nâng cao năng lực chuyên môn cho cán bộ tư pháp, đặc biệt là điều tra viên, kiểm sát viên và thẩm phán trong việc định tội và xác định yếu tố cấu thành tội phạm cũng cần được đặt ra như một yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh hiện nay, nhằm đảm bảo không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội và giữ vững nguyên tắc thượng tôn pháp luật trong xử lý hình sự.

Đinh Thị Ngọc Linh-Viện kiểm sát nhân dân thành phố Thuỷ Nguyên