Trong thời gian vừa qua có nhiều vụ việc người dân bị tội phạm tấn công trên mạng internet đã chiếm đoạt số tiền rất lớn, hàng tỉ đồng gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội và đời sống của người dân. Bộ Thông tin và truyền thông đã thống kê cho thấy, có 3 nhóm lừa đảo chính (giả mạo thương hiệu, chiếm đoạt tài khoản và các hình thức kết hợp khác) với 24 hình thức lừa đảo đang diễn ra trên không gian mạng Việt Nam, nhắm vào các nhóm đối tượng: Người cao tuổi với 15 hình thức lừa đảo thường xuyên; trẻ em có 3 hình thức dẫn dụ trên mạng; sinh viên/thanh niên có 13 hình thức; các đối tượng công nhân/người lao động, nhân viên văn phòng bị dẫn dụ với 19 hình thức lừa đảo...[1]

Bên cạnh đó, còn có một số đối tượng người nước ngoài dùng thủ đoạn mới để chiếm đoạt tài sản thông qua các phương tiện điện tử (máy POS, máy cà thẻ thanh toán của ngân hàng). Các đối tượng này sử dụng thẻ ngân hàng “0 đồng” chưa được kết nối vào hệ thống thanh toán quốc tế đến các cửa hàng mua hàng hóa và sử dụng dịch vụ thanh toán điện tử bằng cách cà thẻ vào các máy quẹt thẻ của ngân hàng cấp cho các cửa hàng, doanh nghiệp. Thực hiện giao dịch xong, các đối tượng nhanh chóng tẩu tán tài sản mua bán. Theo quy định của ngân hàng, trong khoảng thời gian từ 02-05 ngày, ngân hàng, doanh nghiệp và các bên liên quan sẽ đối chiếu chứng từ để giải ngân các khoản thanh toán từ máy POS để chuyển tiền đến tài khoản của doanh nghiệp. Khi ngân hàng cùng doanh nghiệp đối soát chứng từ để giải ngân các khoản thanh toán điện tử thì mới phát hiện những thẻ này không được chấp nhận thanh toán tại Việt Nam. Các đối tượng đã chiếm đoạt tiền – trị giá hàng hóa của chủ cửa hàng.

Trên địa bàn thành phố Hải Phòng diễn ra một số thủ đoạn phạm tội như:

(1) Có tiền, quà có giá trị rất lớn từ nước ngoài gửi tặng; nhắn tin trúng thưởng: yêu cầu người bị hại nộp tiền thuế nhập khẩu và các chi phí vận chuyển hàng để chiếm đoạt tài sản.

(2) Giả danh cán bộ Công an, Viện kiểm sát, Tòa án, cơ quan nhà nước: các đối tượng giả danh Công an, Viện kiểm sát, Tòa án để gọi điện thoại đưa ra các thông tin giả về việc người bị hại có liên quan đến tội phạm xuyên quốc gia, có khoản tiền lớn gửi tại ngân hàng đang bị phong tỏa, yêu cầu người bị hại khai báo toàn bộ tài sản hiện có, lập tài khoản, chuyển toàn bộ tiền tiết kiệm hoặc tài sản khác vào tài khoản chỉ định để chiếm đoạt tiền của nạn nhân.

(3) Đánh cắp tài khoản mạng xã hội, nhắn tin lừa đảo: chiếm quyền đăng nhập vào tài khoản Facebook, Zalo nhắn tin cho bạn bè, người thân của chủ tài khoản hỏi vay tiền để chiếm đoạt tài sản.

(4) Dịch vụ lấy lại tài khoản Facebook: tạo trang Web quảng cáo dịch vụ lấy lại tài khoản Facebook yêu cầu người dùng cung cấp tiền cọc, thông tin cá nhân

(5) Giả mạo nhân viên ngân hàng, Công ty tài chính, nhân viên chăm sóc khách hàng chiếm đoạt tài sản: cung cấp khoản tiền vay với lãi suất thấp, thủ tục đơn giản, yêu cầu nạn nhân đóng phí làm thủ tục rồi chiếm đoạt; chào bán chương trình Combo du lịch trọn gói giá rẻ.

(6) Giả mạo biên lai chuyển tiền thành công: các đối tượng lừa nạn nhân mua hàng số lượng lớn trên mạng xã hội, làm giả biên lai chuyển tiền thành công bằng phần mềm;

(7) Chuyển tiền nhầm vào tài khoản ngân hàng, dịch vụ lấy lại tiền đã bị lừa: lừa đảo chuyển tiền nhầm vào tài khoản ngân hàng và giả danh người thu hồi nợ để yêu cầu trả lại số tiền. Giả danh các nhân vật có uy tín, sức ảnh hưởng liên hệ cung cấp dịch vụ lấy lại tiền đã mất cho nạn nhân, yêu cầu nạn nhân thanh toán trước hoặc cung cấp thông tin cá nhân

(8) Kết bạn trên các hội nhóm, tham gia game show ảo kết nối tình cảm: các đối tượng thông qua các mạng xã hội và ứng dụng hẹn hò tiếp cận người dùng, lợi dụng tình cảm của nạn nhân lừa chuyển tiền, kêu gọi đầu tư tài chính để chiếm đoạt tài sản.

(9) Kinh doanh đa cấp qua các sàn giao dịch chứng khoán, tiền ảo, tiền kỹ thuật số: gửi link thanh toán trực tuyến tham gia sàn giao dịch ảo, yêu cầu nạn nhân gửi tiền đặt cọc rồi chiếm đoạt tài sản.

(10) Lừa đảo làm cộng tác viên làm việc online tại nhà, lương cao: giả mạo các trang sàn thương mại điện tử Tiki, Shopee, Lazada và các thương hiệu lớn để chiếm đoạt tài sản.

Thông qua một số vụ án chiếm đoạt tài sản có sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử trên địa bàn thành phố trong thời gian vừa qua chúng tôi thấy đa số các đối tượng phạm tội tấn công vào lòng tham, sự nhẹ dạ cả tin của người dân… để đưa các thông tin giả, chiếm đoạt tài sản có giá trị rất lớn. Các đối tượng đều sử dụng các tài khoản ngân hàng không chính chủ, chuyển tiền đến nhiều tài khoản khác nhau, chuyển đến một số app tiền ảo, quy đổi ra tiền VND để xóa dấu vết dòng tiền; máy chủ thực hiện hành vi phạm tội đa số đặt ở nước ngoài (Campuchia, Indonexia, Singapore, Trung Quốc…). Khi hành vi phạm tội bị người bị hại phát hiện hoặc các cơ quan nhà nước có thẩm quyền của Việt Nam tiến hành điều tra thì chúng chặn liên lạc, xóa tài khoản, xóa các dấu vết, dữ liệu điện tử…  Từ thực tiễn nêu trên cho thấy, việc thu thập dữ liệu điện tử, tài liệu, thông tin làm căn cứ xử lý loại tội phạm này rất khó khăn, còn nhiều vướng mắc cụ thể thư sau:

Thứ nhất, khó khăn trong việc truy vết, đánh giá chứng cứ, xác định đối tượng phạm tội

Công tác kiểm tra, xác minh, truy tìm chứng cứ gặp nhiều khó khăn do các đối tượng sử dụng các thông tin, hình ảnh giả để giao tiếp và nạn nhân không có quá trình tiếp xúc, gặp gỡ trực tiếp với các đối tượng phạm tội, chủ yếu trao đổi thông tin qua mạng Internet. Ngay sau khi thực hiện hành vi phạm tội, các đối tượng đã xóa dấu vết tội phạm bằng cách chặn tài khoản người bị hại trên mạng xã hội…

Tình trạng sử dụng sim rác, tài khoản ngân hàng và tài khoản mạng xã hội không chính chủ, mua bán tài khoản ngân hàng còn diễn ra phức tạp. Việc sử dụng các hình thức trung gian thanh toán, các loại ví điện tử phát triển nhanh; các loại tiền “ảo” vẫn mua, bán trao đổi, giao dịch và có thể quy đổi thành tiền mặt thông qua các sàn giao dịch ảo và việc thanh toán trung gian nên khó khăn cho việc truy nguyên dòng tiền, dấu vết tội phạm.

Bị hại tố giác muộn do tâm lý ngại, xấu hổ hoặc sợ hãi bị trả thù không tố giác sớm, đến khi không chịu được sự đe dọa hoặc mất quá nhiều tiền mới tố giác tội phạm dẫn đến khó khăn cho công tác thu thập chứng cứ ngay từ đầu.

Hầu hết các đối tượng liên quan đều vắng mặt tại địa phương hoặc địa chỉ ghi trong số tài khoản là không đúng nên khó khăn trong hoạt động thu thập chứng cứ lời khai của đối tượng.

Thứ hai, khó khăn trong việc thu thập, bảo quản chứng cứ

Việc điều tra, xác minh đối với loại tội phạm này thường là án truy xét nên khó khăn trong việc thu thập chứng cứ là dữ liệu điện tử, do bị hại tố giác muộn sau khi các đối tượng phạm tội đã xóa dấu vết. Các đối tượng phạm tội dùng tài khoản ảo, sim rác, tài khoản ngân hàng không chính chủ nên khó tiếp cận để thu thập, sao lưu các dữ liệu ngay từ khi tiếp nhận nguồn tin.

Do dữ liệu điện tử là chứng cứ bản sao, dễ bị sửa chữa, xóa, thêm, bớt hoặc chèn thêm thông tin, khó xác định tài liệu gốc, ảnh hưởng đến tính khách quan và giá trị chứng minh của chứng cứ.

Hành vi phạm tội chiếm đoạt tài sản có sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử có thủ đoạn tinh vi, đều được thực hiện trên không gian mạng và liên quan đến nước ngoài nên khó phát hiện. Do tội phạm được thực hiện trên môi trường mạng, không xác định được ranh giới cụ thể, nên việc xác định thẩm quyền điều tra, truy tố, xét xử khó khăn.

Đa số các vụ việc đều có máy chủ đặt ở nước ngoài nên việc ủy thác điều tra, ủy thác tư pháp, tương trợ tư pháp còn gặp nhiều khó khăn, hầu như không có kết quả hoặc thời gian có kết quả lâu trong khi thời hạn điều tra, truy tố có thời hạn, nên ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ việc, vụ án phải tạm đình chỉ.

Thứ ba. khó khăn về mặt áp dụng pháp luật

Việc nhận thức giữa các cơ quan tiến hành tố tụng về thủ đoạn phạm tội cũng như cách thức vận dụng pháp luật để giải quyết vụ án còn chưa thống nhất, dẫn đến việc đánh giá chứng cứ để chứng minh hành vi phạm tội còn gặp nhiều khó khăn trong việc xác định tội danh Lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo Điều 174 BLHS hay tội Sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản theo Điều 290 BLHS.

Văn bản hướng dẫn giải quyết về một số tội phạm trong lĩnh vực công nghệ thông tin và viễn thông đều vận dụng Thông tư liên tịch số 10/2012 ngày 10/09/2012 hết hiệu lực do hướng dẫn BLHS 1999, không phù hợp với các quy định của BLHS năm 2015. Đồng thời cũng chưa có văn bản hướng dẫn “các trường hợp không thuộc quy định tại Điều 173, 174 BLHS” tại Điều 290 BLHS nên còn nhiều vướng mắc trong nhận thức, xác định tội danh giữa các cơ quan tố tụng người tiến hành tố tụng.

Chưa có văn bản quy phạm pháp luật cụ thể về trình tự thủ tục, biện pháp thu thập, bảo quản, lưu giữ, vận chuyển chứng cứ điện tử. Các dữ liệu điện tử được coi là nguồn của chứng cứ và phải chuyển hóa chứng cứ sang các dạng tài liệu có thể đọc được, nhìn được, nghe được, phải lập biên bản về nội dung dữ liệu điện tử đã phục hồi, phân tích… mới có giá trị chứng minh. Do đó, cần có hướng dẫn, quy định riêng về việc bảo quản, phục hồi, phân tích, đánh giá, sử dụng loại chứng cứ là dữ liệu điện tử.

Ngoài ra, trong quá trình thực hiện còn có các khó khăn khác:

Điều kiện cơ sở, vật chất phục vụ công tác điều tra và công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra các vụ án liên quan đến tội phạm công nghệ cao còn rất hạn chế. Hiện nay, chỉ có Phòng Kỹ thuật hình sự Công an thành phố Hải Phòng thực hiện công tác khôi phục dữ liệu điện tử, số vụ việc ngày một gia tăng, dẫn đến bị quá tải. Trong khi đó, máy móc trang thiết bị của phòng không đủ đáp ứng yêu cầu của các cơ quan tố tụng, phần mềm đã lỗi thời khiến việc khôi phục và trích xuất dữ liệu không đầy đủ, từ đó gây khó khăn trong công tác điều tra, thu thập tài liệu, chứng cứ.

Trang thiết bị, máy móc phục vụ cho thu thập dữ liệu điện tử, bảo quản dữ liệu của các cơ quan tiến hành tố tụng chưa đáp ứng yêu cầu.

Trình độ của cán bộ, Kiểm sát viên, Điều tra viên am hiểu về lĩnh vực công nghệ thông tin, am hiểu về mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử chưa cao. Kinh nghiệm, kỹ năng của một số Điều tra viên, Kiểm sát viên trong việc giải quyết các vụ việc chiếm đoạt tài sản có sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử còn nhiều hạn chế...

Một số giải pháp khắc phục khó khăn, vướng mắc

Một là, Liên ngành tư pháp trung ương cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn các trường hợp loại trừ “không thuộc quy định tại Điều 173, 174 Bộ luật Hình sự tại Điều 290 BLHS” theo hướng thống nhất nhận thức: cùng là hành vi chiếm đoạt tài sản nhưng khách thể trong các tội chiếm đoạt tài sản thuộc Chương xâm phạm sở hữu (Chương XVI) là khách thể chung còn khách thể trong tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản là khách thể loại. Do đó, khi xem xét các yếu tố cấu thành tội phạm cần phải đối chiếu với các hành vi khách quan đã được liệt kê trong Điều 290 BLHS để tự động loại trừ các hành vi khác mà Điều 173, 174 BLHS không quy định.

Hai là, Cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn về trình tự thủ tục, biện pháp thu thập, bảo quản, lưu giữ, vận chuyển chứng cứ là dữ liệu điện tử để đảm bảo thống nhất nhận thức giữa các cơ quan tố tụng.

Bà là, Tăng cường các biện pháp tự đào tạo, thường xuyên tập huấn nâng cao trình độ công nghệ thông tin, năng lực, kỹ năng tác nghiệp của Điều tra viên, Kiểm sát viên trong hoạt động điều tra, xử lý tội phạm chiếm đoạt tài sản có sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử.

Bốn là, Xây dựng mối quan hệ phối hợp với các cơ quan hữu quan (cơ quan viễn thông, ngân hàng, các nhà mạng...) để tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan tiến hanh tố tụng trong việc điều tra, thu thập chứng cứ là dữ liệu điện tử và làm rõ dòng tiền do hành vi phạm tội luân chuyển, chiếm đoạt để có thể kịp thời áp dụng biện pháp ngăn chặn, thu hồi tài sản trả lại cho người bị hại.

Năm là, Đầu tư, đổi mới trang thiết bị điện tử, phương tiện làm việc để tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan tố tụng thực hiện nhiệm vụ./.

* Tài liệu tham khảo: