Luật tư pháp người chưa thành niên được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XV, kỳ họp thứ 8 thông qua ngày 30 tháng 11 năm 2024. Luật gồm 10 chương và 179 điều, Luật có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2026. Việc Quốc hội xem xét, thông qua Luật Tư pháp người chưa thành niên thể hiện tính nhân đạo, nhân văn sâu sắc của Đảng và Nhà nước ta, đó là việc xử lý người chưa thành niên phạm tội phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người vị thành niên, chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh, trở thành người có ích cho gia đình và xã hội. 

Ảnh minh họa

Luật Tư pháp người chưa thành niên đã bãi bỏ chương XII (những quy định đối với người dưới 18 tuổi phạm tội) của Bộ luật hình sự năm 2015, đặc biệt Luật đã quy định rất rõ về hình phạt, có lợi rất nhiều đối với người chưa thành niên phạm tội. Luật quy định: Người chưa thành niên phạm tội chỉ bị áp dụng một trong các hình phạt sau đây đối với mỗi tội phạm:1 Cảnh cáo; 2 Phạt tiền; 3 Cải tạo không giam giữ; 4 Tù có thời hạn.

Đối với hình phạt Cảnh cáo, Luật quy định: Cảnh cáo được áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội nghiêm trọng do vô ý, phạm tội ít nghiêm trọng và có tình tiết giảm nhẹ, nhưng chưa đến mức miễn hình phạt.

Về Phạt tiền, Luật quy định: Phạt tiền được áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, nếu người đó có thu nhập hoặc có tài sản riêng. Luật đã quy định điểm mới, đó là: Mức tiền phạt đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội không quá một phần ba mức tiền phạt mà điều luật của Bộ luật Hình sự quy định.

Đặc biệt về hình phạt tù có thời hạn, Luật quy định nhiều điểm mới có lợi cho người phạm tội vị thành niên, cụ thể:

Đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi khi phạm tội, nếu điều luật của Bộ luật Hình sự được áp dụng quy định hình phạt tù chung thân hoặc tử hình thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá 15 năm tù, giảm 3 năm tù  so với Bộ luật hình sự (Bộ luật hình sự năm 2015 quy định là 18 năm), nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá ba phần năm (Bộ luật hình sự năm 2015 quy định ba phần tư) mức phạt tù mà điều luật của Bộ luật Hình sự quy định, trừ trường hợp người đó phạm các tội: giết người, hiếp dâm, tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi, tội cưỡng dâm người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, tội sản xuất trái phép chất ma túy.

Đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi khi phạm tội, nếu điều luật của Bộ luật Hình sự được áp dụng quy định hình phạt tù chung thân hoặc tử hình thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá 09 năm tù, giảm 3 năm tù so với quy định của Bộ luật hình sự, nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá hai phần năm (Bộ luật hình sự năm 2015 quy định không quá một phần hai) mức phạt tù mà điều luật của Bộ luật Hình sự quy định, trừ trường hợp người vị thành niên phạm các tội: giết người, hiếp dâm, tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi, tội cưỡng dâm người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, tội sản xuất trái phép chất ma túy.

Việc quyết định hình phạt trong trường hợp phạm tội chưa đạt, Luật quy định theo hướng giảm nhẹ cho người vị thành niên phạm tội chưa đạt, cụ thể: Tòa án quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên trong trường hợp chuẩn bị phạm tội hoặc phạm tội chưa đạt theo các điều của Bộ luật Hình sự về các tội phạm tương ứng tùy theo tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi, mức độ thực hiện ý định phạm tội và những tình tiết khác khiến cho tội phạm không thực hiện được đến cùng.

Mức hình phạt cao nhất áp dụng đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội chưa đạt không quá một phần ba mức hình phạt quy định tại các điều 117, 118 và 119 của Luật này.

Mức hình phạt cao nhất áp dụng đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội chưa đạt không quá một phần hai mức hình phạt quy định tại các điều 117, 118 và 119 của Luật này.

Đối với án treo, đây là quy định mới trong Luật Tư pháp người chưa thành niên phạm tội, Bộ Luật hình sự năm 2015 không cụ thể hóa, quy định chế định án treo đối với người chưa thành niên phạm tội. Theo đó Luật quy định: Khi xử phạt tù không quá 03 năm, căn cứ vào nhân thân của người chưa thành niên phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ 01 năm đến 03 năm (giảm 2 năm so với Bộ luật hình sự năm 2015) và thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách theo quy định của Luật Thi hành án hình sự.

Về hoãn chấp hành hình phạt tù: Người chưa thành niên bị xử phạt tù có thể được hoãn chấp hành hình phạt tù trong các trường hợp sau đây:

Các trường hợp có thể được hoãn chấp hành hình phạt tù theo quy định của Bộ luật Hình sự; Trường hợp người chưa thành niên bị xử phạt tù đã đăng ký và đủ điều kiện tham gia hoặc đang tham gia kỳ thi tốt nghiệp trung học cơ sở, trung học phổ thông, thi tốt nghiệp trong các cơ sở giáo dục nghề nghiệp, được cơ sở giáo dục, cơ sở giáo dục nghề nghiệp nơi người đó học tập xác nhận thì có thể được hoãn cho đến khi thực hiện xong kỳ thi.

Về xóa án tích: Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi bị kết án về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng đương nhiên được xóa án tích nếu từ khi chấp hành xong hình phạt hoặc hết thời gian thử thách án treo hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án, người đó không thực hiện hành vi phạm tội mới trong thời hạn sau đây: 03 tháng trong trường hợp bị phạt cảnh cáo, phạt tiền, phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù nhưng được hưởng án treo; 06 tháng trong trường hợp bị phạt tù đến 05 năm; 01 năm trong trường hợp bị phạt tù từ trên 05 năm đến 15 năm; 02 năm trong trường hợp bị phạt tù trên 15 năm (giảm rất nhiều so với quy định trong Bộ luật hình sự năm 2015)

Về hiệu lực thi hành, Luật có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2026. Tuy nhiên tại khoản 2 Điều 179 Luật quy định: “Các điều khoản của Luật này quy định về hình phạt cảnh cáo, phạt tiền, tù có thời hạn, quyết định hình phạt trong trường hợp chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt, giảm mức hình phạt đã tuyên, án treo, hoãn chấp hành hình phạt tù, tha tù trước thời hạn có điều kiện, xóa án tích và các quy định khác có lợi cho người phạm tội quy định tại chương VI của Luật này được áp dụng kể từ ngày Luật này được công bố.”. Đây là thời hiệu thi hành trở về trước, có lợi khi áp dụng cho người chưa thành niên phạm tội. Luật Tư pháp người chưa thành niên được công bố ngày 02/12/2024, như vậy những điểm mới, có lợi cho người chưa thành niên phạm tội như hình phạt, quyết định hình phạt, tổng hợp hình phạt, xóa án tích, hoãn chất hành án phạt tù …. sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 02/12/2024. Mới đây Chánh án Tòa án nhân dân tối cao cũng đã ban hành Chỉ thị số 01/CT-TA/2025 ngày 17/2/2025 về triển khai thi hành Luật Tư pháp người chưa thành niên, theo đó đã yêu cầu Tòa án các cấp từ ngày 02/12/2024 thực hiện đúng các quy định về hình phạt, tổng hợp hình phạt, quyết định hình phạt, thi hành án, xóa án tích và các quy định khác có lợi cho người chưa thành niên phạm tội.

Đối với ngành kiểm sát, các kiểm sát viên phải nghiên cứu kỹ, toàn diện và thực sự sâu sắc đối với những điểm mới, có lợi đối với người chưa thành niên phạm tội trong Luật Tư pháp người chưa thành niên. Đặc biệt, các cấp kiểm sát phải vận dụng, áp dụng thời hiệu thi hành trở về trước để áp dụng ngay từ ngày 02/12/2024 những quy định mới, có lợi cho người chưa thành niên phạm tội như về hình phạt, quyết định hình phạt, tổng hợp hình phạt, án treo, thi hành án, xóa án tích…. Trong công tác Thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra, kiểm sát xét xử, kiểm sát thi hành án hình sự để đảm bảo thi hành đúng Luật, nhằm bảo đảm quyền lợi cũng như ý nghĩa giáo dục đối với người chưa thành niên phạm tội./.

Thạc sĩ Đặng Khắc Thắng - Văn phòng tổng hợp

Viện kiểm sát nhân dân thành phố